شهرداری تربت جام
موسیقی جام
حسینعلی مردانشاهی
مقدمه :
مسلما خراسان به عنوان یکی از مناطق مهم موسیقی کشور از غنی ترین گنجینه های فرهنگ موسیقی به شمار می اید.و در این میان تربت جام (حوزه موسیقی تربت جام شامل : تربت جام –تایباد- باخرز—)بهعنوانخاستگاهاصلیموسیقی خراسان در کشور و حتی حوزه بین الملل از جایگاه ویژه و ممتازی برخورداراست.
با تمام ویژگی های منحصر به فرد و این نقش ویژه، متاسفانهمانند بسیاری از حوضه های موسیقی کشور مستندات مکتوب زیادی در اختیار اهالی و علاقه مندان موسیقی نمی باشد.
با اینوجود برخی از محدود منابع و مستندات موسیقی این منطقه که بیشتر در قالب موسیقی خراسان به ان اشاره شده است به این شرح می باشد :
الف) مکتوبات کهن
۱-پرداختن به موسیقی خراسان به صورت کامل و عمومی و به صورت ویژه تنبور خراسان توسط بزرگ موسیقی کشور و خراسان «فارابی» در کتاب موسیقی الکبیر
۲-کتاب المختصر فی ایقا نوشته ابوالوفا بوزجانی ریاضی دان معروف: (متوفی در سال ۳۷۶ هـ ق)
۳-رساله مختصرنورالدین عبدالرحمان جامی متولد ( ۸۱۷ هـ ق)
ب) منابع و آثار معاصر
امابی شک بهترین و دقیق ترین اثر اختصاص یافته به موسیقی تربت جام کتاب «موسیقی تربت جام» ( انتشار در سال ۱۳۵۹) جمع آوری شده توسط دکترمحمد تقی مسعودیه می باشد که به اذعان صاحب نظران بهترین اثر در این حوزه می باشد که در آن به صورت اختصاصی به مقام های موسیقی منطقه جام پرداخته شده و تعدادی از آنها نیز آوانویسی گردیده است.
علاوه بر کتاب فوق در سال های اخیر نیز رسالات و مقدماتی توسط پژوهشگران موسیقی محلی نظیر محمد رضا درویشی هوشنگ جاوید، محمد رضا اردلان نیز تهیه گردیده
در بین فعالان موسیقی دیار جام نیز کتاب فرهنگ نامه موسیقی تربت جام ( سال ۹۴) گردآوری شده توسط غفور محمدزاده و همچنین آموزش دوتار عزیز تنها از آثار متأخر در این زمینه می باشد.علاوه بر این فعالینی چون دکتر حسن نصیری، دکتر غلامرضا بهرامپور، حسینعلی مران شاهی، حبیب طالب احمدی ،جواد حیاتی و … در نوشتار های مختلف و در بخش هایی چون جمع آوری اشعار حوزه موسیقی، گویش ها و مقامات تخصصی به موسیقی تربت جام پرداخته اند.
با این وجود آنچه در زمینه موسیقی جام در حوزه تحقیق و پژوهش به آن پرداخته شده در مقابل غنای موسیقیایی بالای این منطقه بسیار ناچیز می باشد که ضرورت توجه بیشر پژوهشگران و علاقمندان را در این زمینه می طلبد.
مهم ترین ویژگی هاوشاخصه های موسیقی تربت جام
تنوع آوازی و ملودی از ویژگی های بارز موسیقی جام می باشد و این تنوع در حوزه موسیقی و بازی های آیینی کاملا ملموس و مشهود است. شاید کمتر نقطه ای از کشور باشد که در جغرافیای کوچک این تنوع و تکثر به این گونه پر رنگ باشد ؛ بدین معنی که در مقام ها و آواز های اجرایی تفاوت اجرا در گویش و لهجه و … و در بعضی موارد از روستایی تا روستای دیگر کاملا مشهود است.
در حوزه موسیقیایی جهت کمک به درک این موضوع می توان از نام گذاری برخی آواز ها به نام مناطق مختلف مانند سرحدی .باخرزی، آوازتیمنکی و …یاد نمود.
ودر حوزه بازی های فرم و شیوه اجرای بازی ها در نقاط مختلف در عین اشتراکات فراوان ،دارای تفاوت های مشخص نیز می باشد، مانند محمود آبادی، حتن حسن آبادی، حتن باخرزی و …که نشان دهنده تفاوت های کاملا ملموس در این بخش با داشتن تم های مشترک می باشد.
دیگر مشخصه بارز موسیقی منطقه جام تقدم آواز بر ساز می باشد که این موضوع نیز نمودکاملاپر رنگی در زندگی مردم و آثار تولیدی داشته است و موسیقی این منطقه کاملا موسیقی آواز محور می باشد.
یکی دیگر از ویژگی هایی که موسیقی خراسان و تربت جام را در بین اهالی موسیقی چه در کشور و چه در حوزه بین الملل متمایز می نماید تنوع ریتمی و به خصوص وجود مقام های فراوان با ریتم های لنگ و و … می باشد که از معروف ترین این مقام ها می توان از نوایی، کبک زری، حتن، چوب بازی و….یادکرد.
دیگر ویژگی شاخص موسیقی جام اهمیت شعر و محتوا و معنی داستان ها در فضای کلی موسیقی می باشد که در خیلی از موارد حتی نام گذاری قطعات و مقام ها بر اساس شعر است . مانند قصه سلطان جمجمه، قصه زمین و آسمان، غزل آهو، داستان لیلی و مجنون و …
پرداختن به بخش های مختلف نظیر قطعات عرفانی، حماسی، عاشقانه، پادایرگی ها، موسیقی زنان، موسیقی کار، … از دیگر شاخصه های موسیقی جام می باشد.
موسیقی تربت جام با وجود محوریت آواز دارای مقام ها و قطعات فراوان بی کلام و صرفا سازی نظیر پلتان،سه چکه و … می باشد .
از دیگرشاخصه ی موسیقی جام طنیده شدن آن با موسیقی مکتب هرات می باشد که بسیاری از مقام ها نیز متأثر یکدیگرند.
ساز های رایج در منطقه
بی گمان دو تار رایج ترین ساز منطقه جام و خراسان می باشد. اما در کنار دوتار سرنا ، دهل، نی و قیچک در این منطقه رواج داشته است که متأسفانه در حال حاضر حضور این ساز ها در موسیقی منطقه روز به روز درحال کم رنگ شدن است.
از سرنانوازان مشهور منطقه درچنددهه اخیر میتوان از استاد رسول، استاد برات دلپذیر و نینواز یاد کرد.
دایره ساز اصلی بانوان منطقه جام بوده و بخش بزرگی از مقام های این موسیقی در قالبی به عنوان «پادایرگی»قرار می گیرند که متاسفانه پرداخت بانوان دراین حوزه روزبه روزدرحال کم رنگ شدن است.
نینیز در گذشته نه چندان دور در این منطقه رونق داشته و غالب نی نوازی ها به شیوه چوپانی بوده است. از نوازندگان نی که در کتاب موسیقی تربت جام نیز از آن یاد گردیده به استاد فیض محمد قاسم زاده می توان اشاره نمود.
قیچک نیز از ساز هایی بوده که در کنار سایر سازها از آن استفاده می گردیده و از بزرگانی که قیچک نوازی نموده اند می توان به استاد حسین سمندری و محسن خان گلذاری اشاره نمود.
دُهل ساز غالبا همراه سرنانوازی می باشد که البته دربرخی موارد مانند ایام ماه مبارک رمضان درسحر ها به صورت مستقل وجهت اطلاع رسانی عمومی استفاده می گردیده است. ازدهل نوازان شاخص می توان به محمد دلپذیر ومحمد لطیف اشاره نمود.
دوتار ساز رایج در منطقه جام واز دسته سازهای زهی که از آن به عنوان یکی از قدیمی ترین ساز ها یاد می گردد.دوتار در تربت جام به قدری بارز و شاخص است که اغراق نخواهد بود اگر بگوییم تربت جام را در جای جای دنیا و کشور با دوتارش می شناسند.
دوتاراز قدیم به عنوان ساز همدم مردمان این منطقه بوده و روایتگر غم ها، شادی ها حماسه ها و تاریخ پر راز و رمز و پر عظمت منطقه جام.
خوشبختانه بنا به دلایل مختلف ساز دوتار رواج و حضورش در بین مردم پر رنگ و بارز می باشد و حتی رواج آن با مؤلفه های موسیقی منطقه در سایر نقاط کشور نیز درحال شکل گرفتن می باشد.
نظر به اهمیت جایگاه ساز دوتار به عنوان سلطان سازهای منطقه به معرفی دقیق تر آن می پردازیم.
این ساز از نظرجثه نسبت به دو تار های موجود در گذشته نه چندان دور کوچک تر بوده است امّا اندازه دوتار های فعلی به صورت حدودی اینگونه می باشد.
قد این ساز معمولا بین ۱۰۰ الی ۱۲۰ سانتی متر که طول کاسه حدود ۴۰ الی۴۳ سانتی متر و مابقی اندازه دسته می باشد، عمق کاسه دوتار نیز بین ۲۰الی ۳۰ سانتی متر و همچنین عرض صفحه آن بین ۲۱ الی ۲۵ سانتی متراست.
اجزای اصلی دوتار ،کاسهو دسته و صفحه می باشد که بیشتر از چوب درخت توت ساخته میشود .گرچه ساخت دسته دو تار از چوب گردو،زرد آلو و عناب نیز متداول است.
سیم گیر، خرک، شیطانک، گوشی، پرده، سیم و …دیگر اجزا و وسایل به کار گرفته در این ساز می باشد.
پرده بندی این ساز نیز در شرایط مختلف ، بسته به استفاده نوازندگان به شیوه های متفاوت بین ۱۸ الی ۲۱ پرده می باشد.
از تکنیک های متداول در نوازندگی این ساز می توان از پیچ، پنجه شکن، پنجه برگردان ریز، ریز پنجه و …یادنمود.
مقام های موسیقی تربت جام
بطور کلی مقام موسیقی در تربت جام به دو دسته با کلام و بی کلام تقسیم می گردد
برخی از معروفترین مقام های موسیقی منطقه عبارتند از الله ، کبک زری ، ورد اعظم، حنایی، جل و اشترخجو … . گرچه در سال های اخیر بر روی برخی از این مقام های بی کلام و صرفا سازی،کلام تنظیم گردیده است. مانند کبک زری و الله
مقام های با کلام نیز خود به دو دسته تقسیم می گردند .
الف ) آوازهایی که مترآزاد دارند که از آنها به عنوان چهار بیتی درمنطقه یاد می گرددکه خود به سه دسته بزرگ سرحدی ، جمشیدی و هزارگی تقسیم می گردد و هر کدام از این شاخه های آوازی دارای زیر مجموعه ها و آوازهای مخصوص خود می باشد؛ مانند آواز سر حدی که به سرحدی بالا پرده و پایین پرده ، میان پرده ،سر حدی کبوتر و سرحدی با خرزی و …. تقسیممی شود.
مجموعه آوازهای جمشیدی و هزارگی نیز دارای تنوع نسبتا فراوانی هستند .
ب ) بخش بزرگی از موسیقی منطقه جام شامل مقام ها و قطعات با کلامی می باشد که دارای شعر و وزن مشخص می باشد که در بخش های مختلف حماسی ، عرفانی، عاشقانه ،پادایرگی و ….. ارائه گردیده است .
برخی از معروف ترین مقام های این قسمت عبارت است از:نوایی ، الله مدد ، الله هو ، معراج نامه ،صیاد و … .
لازم به ذکر است در چنددهه اخیر قطعات جدید ی غالبا بر گرفته از مقام های موسیقی منطقه نیز به موسیقی دیار جام افزوده گردیده است . مانند سورای گل مرحوم عبدالله ، و احمد اسفندیارتخم کار درکارهای دهه گذشته، و مجموعه ای از قطعات با تنظیمات جدیدتوسط عزیز تنها و حسینعلی مردانشاهی.
نکته حائزاهمیت در موسیقی منطقه این است که باتوجه به اهمیت شعرومحتوا ، نامگذاری بسیاری از مقام ها وقطعات براساس همین موضوع صورت پذیرفته و گاه حتی این نامگذاری برنام گذاری آن مقام برتری پیدا کرده است .قطعاتی مانند قصه معجزه شدن حضرت پیغمبر وآهو ، قصه زمینی وآسمانی، قصه عبداله…..،موسی وعمران و…
نامگذاری قطعات جدیدموسیقی جام نیز غالبا براساس عنوان شعری آن میباشد.
تحلیلی بر شرایط حال حاضرموسیقی جام:
باتوجه به کمبود مستندات تحقیقاتی در رابطه باموسیقی منطقه درقرن های گذشته امکان تحلیل دقیق در گذشته این موسیقی پررازورمز عملا نمی باشد. اما باتوجه به روایت های سینه به سینه وهمچنین برخی از مستندات بیشترین اتفاقات این حوزه موسیقی را میتوان به این شرح وآن هم صرفا در یک سده ی اخیر بررسی نمود.
تغییر ساختار فیزیکی دوتار که در سالهای اخیر ازنظر جثه کمی نسبت به دوتار های گذشته بزرگتر( بخصوص در بخش کاسه)گردیده همچنین شاخص ترین اتفاق دیگر منسوخ شدن تارهای ابریشمی (که درگذشته نه چندان دور استفاده می گردیده ) وجایگزین شدن سیم های فولادی جدید به جای آن ودربخش پرده بندی نیز منسوخ شدن استفاده ازروده از تحولات دوتار منطقه میباشد. ساخت دوتار های ترکه ای نیز که درگذشته مرسوم نبوده از دیگر تغییرات ساخت وساز دوتار میباشد. در بخش پرده بندی عده ای معتقد به این موضوع میباشند که دوتار منطقه جام ۸پرده میباشد وضرورتی برای اضافه نمودن پرده دیگر بر روی آن نمیباشد وعده ای دیگر از اساتید معتقدند که دوتار قدیم خراسان یا همان تنبور خراسانی که فارابی از آن یاد نموده ۱۸ الی ۲۱ پرده میباشد که همان پرده بندی نیز باید رعایت گردد .
گروه نوازی
بی شک بزرگترین تغییر و اتفاق حوزه موسیقی در دهه های اخیر رقم خوردن موضوعی جدید در موسیقی به نام گروه نوازی می باشد. لازم به ذکر است تا سال ۱۳۶۷تمامی حوزه های موسیقی بر اساس سنت گذشتگان و به صورت خنیاگری و در قالب اجرای تک نوازی ویا اجرای آوازی، ارائه آواز توسط خواننده ها و پاسخ آواز توسط نوازنده های دوتار به صورت انفرادی بوده است. اما در این سال ایده تشکیل گروه توسطمرحوم عبدلله سرور احمدی و غلامحسین غفاری مطرح و اولین گروه موسیقی تربت جام تشکیل گردید که این موضوع خود باعث رقم خوردن اتفاقات خاصی در موسیقی منطقه شد. از بهترین اثرات مثبت آن می توان به ترویج هرچه بیشترساز دوتار در بین جوانان و علاقمندان یاد کردو به تبع آن تشکیل سایر گروه های موسیقی و رونق گرفتن دوتار نوازی و گروه نوازی. لازم به ذکر است بیشتر قالب قطعات اجرایی گروه های مختلف در سال های اولیه به صورت هم نوازی ، ارائه مقام ها منطقه بدون تغییر خاصی بود .ودر حوزه ساز بندی نیز ترکیب ساز دوتار و دایره فرم اجرایی اکثر گروه ها را تشکیل می داد . برخی از گروه های حال وحاضر موسیقی دیارجام عبارتند از:انوارجام به سرپرستی :(محمد فاروق درپور ) شیخ جام (سعید سروراحمدی) فردای جام ( حسینعلی مردانشاهی ) سرو خراسان (عزیزتنها ) البرز جام (سعید البرز)ندای جام (شهرام فرهادی نیا )هزاردستان (حسین دامن پاک)میلاد جام (تاج محمد قاسم زاده و…..
وضعیت کنونی موسیقی جام
پس از تحول در حوزه گروه نوازی و توجه جوانان و علاقه مندان به تشکیل گروههای موسیقی و عمومیت یافتن نوازندگی ، یکی از مهمترین تحولات در حوزه گروه نوازی استفاده از سایر سازها نظیر سرنا ، کمانچه ، دهل در اجرای گروه می باشد و همچنین تغییر نگرش در تنظیمات قطعات که از پیشگامان این حوزه می توان به افرادی چون حسینعلی مردانشاهی درگروه فردای جام ، عزیز تنها درگروه سرو خراسان ، و علی پورعطایی درگروه بیدل ، یادنمود؛که البته خود این موضوع نیز مورد مباحثه طرفداران و منتقدین این رویکرد می باشد. علاوه بر آن برخی گروهها نیز از تلفیق رقص محلی با موسیقی محل در اجراهای صحنه ای حداکثر استفاده را برده اند.
تربت جام برجسته ترین شهر کشور در حوزه موسیقی جوانان و نوجوانان
بی گمان اغراق نخواهد بود که از تربت جام، در زمینه توجه جوانان ، نوجوانان و نونهالان به موسیقی و نوازندگی به عنوان خاص ترین و برجسته ترین مردم کشور یاد کنیم . برخی از مهمترین دلایل این اقبال زیبا و دلنشین به این شرح می باشد .
- نگاه زیبای اکثر خانواده های دیار جام به حوزه فرهنگ و هنر و تشویق فرزندانشان به یادگیری هنر آبا و اجدادی
- فراهم بودن زیر ساخت و بستر مناسب در آموزش و پرورش و مدارس جهت تشکیل و رشد گروههای دانش آموزی
- در کنار عوامل فوق بی گمان تمرکز عده ای از فعالین هنری با محوریت افرادی چون حسینعلی مردانشاهی ( نگارنده ) به صورت ویژه و سایر اعضای این گروه منصور رضایی ، غفاری ، عبدالبصیر احمدی، سوسن برخان، زینب مردان شاهی و سایر فعالین هنری همچون پیمان غمخواراحمدی ، عزیز تنها ، محمدقاسم زاده و …. باعث گردیده تا جوانان زیادی مشغول به هنرآموزی در حوزه موسیقی محلی باشند . در چند سال اخیر افتخارات زیادی درحوزه دانش آموزی در سطح کشور چه به صورت گروهی و چه انفرادی نصیب تربت جام گردیده است .
نسل طلایی موسیقی دیار جام
مسلماً از مهمترین راههای نمود فرهنگ و هنر یکمنطقه وجود و فعالیت افرادی شاخص ،جهت معرفی صحیح و درخشان هنرآن منطقه می باشد که موسیقی جام نیز از این قاعده مستثنی نبوده است. معرفی کامل هر کدام از این اساتید نیاز به مقاله ای ویژه و حتی فراتر از آن می باشد. بنابراین ضمن معرفی مختصر این بزرگان موکداً به علاقمندان توصیه می گردد تا زندگی کامل بزرگان موسیقی منطقه تربت جام را به طور کامل از منابع نوشتاری ، سایتها ، و سایر عرصه های مجازی پیگیری نمایند.
- الف :اساتید زنده یادی که دیگر در بین ما نیستند
- خوانندگان نامی دیار جام اساتید زنده یاد ، حاج نورمحمد درپور ( متولد ۱۳۱۰ روستای سوخ سرای باخرز.غلامعلی پور عطایی ( ۱۳۲۶ روستای محمودآباد ) ، حاج لطف الله هزاره ( ۱۲۹۴ روستای ارزه ) ، حاج مرادعلی سالاراحمدی ( ۱۳۱۳ تربت جام ) احمد ابراهیم شریف زاده ( ۱۳۱۵ باخرز) یاسین مریدار ، غلام محمد احسانی ، حسینعلی پروانه وبسیاری ازبزرگان آوازی دیگر که دراین حوزه باتمام وجود تلاش نموده اند.
- اساتید زنده یاد در حوزه نوازندگی دوتار
نظر محمد سلیمانی ( ۱۲۸۷متولد تایباد ) حسین جوهریان ( ۱۳۱۵ محمودآباد ) ، غلامحسین سمندری ( ۱۳۱۱ باخرز) ، ذوالفقار عسگریان ( ۱۳۱۱کاشمر) ، عبدالله سرور احمدی ( ۱۳۲۸ تربت جام )وبسیاری بزرگان دیگر که آنهانیز چون اساتید حوزه آوازی بی شا ئبه در راه معرفی وترویج فرهنگ ناب منطقه جام تاپای جان کوشیدند ونام نیک ازخود برجای گذاشتند.
مسلماً از دست دادن هر کدام از اساتیدی که در بالا ذکر گردید در سالهای اخیر ضایعه ای بزرگ و جبران ناپذیر برای موسیقی منطقه می باشد؛ اما خوشبختانه کماکان منطقه تربت جام از برکت وجود خنیاگرانی بزرگ در عرصه موسیقی محلی فیض می برد که آرزومند عمری مستدام و پربرکت برای آنها هستیم وبه کلیه علاقمندان و جوانان هنرمند پیشنهاد موکد می گردد تاازمحضر هنری این بزرگان درجهت شناخت هرچه مطلوبتر موسیقی جام حداکثر استفاده راببرند.
اساتید عزیزی همچون کریم کریمی ،غلامرسول فرهادی نیا ، غلامحسین غفاری ، عبدالله امینی ، عبدالعزیز احمدی ، عبدالرئوف برنا، محمد زینتی ، جمشید پور عطایی ، غلامرسول صوفی و …..
و بزرگان شاخص همچون اساتید اسفندیار تخم کار ، حسینعلی غمخوار احمدی ، دادمحمد غمخوار ، حسین دامن پاک ، محمد قاسم زاده ، سعید سروراحمدی و… ، و همچنین جوانان و فعالانی چیره دست همچون ، محسن عسکریان ، پیمان غمخوار ، و علی درفشان احمدی و … ، در حوزه نوازندگی .
در حوزه سرنا نوازی و دهل نوازی همچون محمد رحم دلخواه ومحمد دلپذیر و … در این عرصه باتمام وجود وعشق مشغول به فعالیت هستند .
بی گمان بزرگان موسیقی که از انها یاد گردید نقش بسیار پررنگی در معرفی موسیقی منطقه در چند دهه اخیر داشته اند. اما در کنار این موضوع باید یادی کرد ازفردی که عاشقانه زندگی و وقت خود را وقف ضبط و تولید آثار فاخر موسیقی منطقه نمود . آنچه مسلم است آرشیو موسیقی جام مدیون زحمات بی شائبه غلام حیدر قدسی می باشد .
موسیقی و فرهنگ جام در عرصه بین الملل
نخستین تجربه های حضور پر رنگ موسیقی در حوزه بین الملل مربوط به اوایل دهه پنجاه می باشد و شروع این حرکت و معرفی درخشان توسط اساتیدی چون حاج مرادعلی سالار احمدی ، نظر محمد سلیمانی ، محمد ابراهیم شریف زاده ، حسین سمندری بوده و طلایه داران بعد از آن نیز این بزرگان بوده اند : اساتید عبدالله سروراحمدی ، ذوالفقار عسکریان ، حاج نورمحمددرپور ، غلامعلی پورعطایی ، غلامحسین غفاری ، عبدالله امینی ، عزیز احمدی ، اسفندیار تخم کار و ….که با اجرا در فستیوال های بین المللی معتبر در کشورهایی چون فرانسه ، آلمان ، سوییس ، بلژیک ، هلند ، ایتالیا ، دیار جام را به جهانیان معرفی نموده اند و باعث گردیدند تا موسیقی منطقه تربت جام در حوزه بین المللی جایگاهی درخشان و فاخر داشته باشد .معرفی موسیقی وفرهنگ وهنردیارجام درحوزه بین الملل کماکان نیز توسط گروه های مطرح واساتید بزرگ منطقه ادامه دارد ،که امیدواریم این حضور ومعرفی بادرخشش هرچه بیشتر درآینده توسط جوانان وفعالین هنری تداوم یابد.
درحوزه رسانه (تلویزیون،سینما،رادیو و….)هنرمندان حوزه موسیقی نقش آفرینی بارز وبرجسته داشته اند اجراهای متعدد در شبکه های مختلف صداوسیما ونقش آفرینی درفیلم های سینمایی ونماهنگ های موسیقایی ازفعالیتهای شاخص هنرمندان این منطقه می باشد.
پی نوشتها:
- لازم به ذکر است تمامی مطالب این مقاله صرفا براساس وضعیت موجود موسیقی منطقه وبیان تمامی آرا ونظرات آنهم به طور مختصر وعمومی میباشد .جمع بندی ونتیجه گیری این موضوعات مسلما در پژوهش ومقامات صرفا تخصصی امکان پذیر است.
- دربیان اسامی در برخی ازقسمتها ی مطالب ارایه شده صرفا ازبخشی ازنمایندگان حوزه مورد نظر یاد گردیده .مسلما با توجه به گستردگی حوزه موسیقی جام دراین مقاله عمومی وکوتاه امکان درج تمامی وتفضیلی اسامی وفعالیتهای افراد امکان پذیر نبوده است.
منابع پیشنهادی جهت پیگیری علاقمندان موسیقی دیار جام
۱ تهیه آلبوم ها وفایل های صوتی تصویری استریو فرهنگ جام
۲.کتابهای فرهنگ موسیقی جام ( غفورمحمدزاده) .آموزش دوتار(عزیزتنها)
کتاب موسیقی تربت جام (دکتر محمدتقی مسعودیه)
کانال تلگرامی fardayejammusic
سایت www.fardayejam.com